Giới thiệu về cây diệp hạ châu

Giới thiệu về cây diệp hạ châu

Cây diệp hạ châu có tên khoa học là Phyllanthus urinaria L. Tên gọi khác là cây chó đẻ răng cưa, cây cau trời, diệp hạ châu đắng, diệp hòe thái, lão nha châu. Tên hán việt trân châu thảo, diệp hậu châu, nhật khai dạ bế.

Cây diệp hạ châu trong dân gian còn gọi là cây chó đẻ bởi từ xa xưa các bậc danh y đã quan sát thấy rằng sau khi sinh, chó mẹ thường tìm ăn loại cây này nên gọi là cây chó đẻ. Cây diệp hạ châu (ngọc dưới lá) là cây có hoa mọc thành hàng ở dưới lá, tạo thành quả hình tròn; được gọi theo tên hán việt với ý nghĩa diệp là lá, hạ là ở dưới, châu là ngọc tròn.<xem thêm>

Nguồn gốc xuất xứ và phân bố

Cây có nguồn gốc xa xưa ở vùng nhiệt đới Nam Mỹ và hiện nay thấy phân bố rải rác khắp các vùng nhiệt đới. Ở châu Á, vùng phân bố của Diệp hạ châu đắng gồm các nước Ấn độ, Malaysia, Philippines, Indonesia, Thái Lan, Campuchia, Việt Nam.

Ở Việt Nam, thảo dược cũng được thấy rải rác khắp nơi: dọc từ các tỉnh ở vùng đồng bằng, ven biển, các đảo lớn đến những tỉnh trung du và miền núi.<xem thêm>

Giá trị dinh dưỡng và công dụng

Giá trị dinh dưỡng

Mỗi bộ phận cây diệp hạ châu chứa các thành phần hóa học khác nhau. Chẳng hạn, lá diệp hạ châu chứa lượng lớn hoạt chất đắng như phyllathin và hypophyllanthin. Còn trong thân cây có các chất như: Nirtetralin, Niranthin, Flavonoid, Phylteralin, Alcaloid kiểu securinin như niruroidin và isobubialin, Lignan, Acid hữu cơ như geraniinic, acid ascobic, repandusinic A và acid amariinic,… <xem thêm>

Công dụng

Tính vị: Theo Đông y, diệp hạ châu có tính mát và vị hơi đắng

Quy kinh: Tác dụng vào Can và Phế

Tác dụng dược lý của hạ diệp châu:

Theo Y học cổ truyền:

Diệp hạ châu được sử dụng làm dược liệu từ năm 2000. Theo tài liệu ghi chép Trung Quốc Cao Đẳng Thực Vật Đồ Giám Bản năm 1972, diệp hạ châu có tác dụng như: Lương huyết, Thẩm thấp, Thanh can, Minh mục, Sát trùng, Lợi tiểu, Tán ứ, Tiêu viêm, Giải độc,… <xem thêm>

Theo nghiên cứu của Y học hiện đại:

Điều trị bệnh viêm gan:

Dựa vào nghiên cứu vào năm 1982, Break Stone đã cho thấy tác dụng chống vi rút viêm gan B của cây diệp hạ châu. Và nghiên cứu năm 1980 của Ấn Độ và Nhật bản cũng xác định công dụng điều trị bệnh gan của diệp hạ là nhờ các hoạt chất chứa trong loại cây này như triacontanal, phyllanthin và hypophyllathin.

Tại Việt Nam cũng có nhiều công trình nghiên cứu về tác dụng của cây diệp hạ châu đối với sức khỏe. Cụ thể như nghiên cứu của tác giả Lê Võ Định Tường (Học Viện Quân Y – 1990 – 1996) đã thành công với chế phẩm Hepamarin chiết xuất từ thành phần phyllanthus amarus có trong cây diệp hạ châu. Ngoài ra, nghiên cứu bột Phyllanthi từ cây diệp hạ châu vào năm 2001 của nhóm tác giả Trần Danh và Nguyễn Thượng Dong cũng chỉ ra, hoạt chất này có tác dụng hỗ trợ điều trị gan. <xem thêm>

Giải độc, chống viêm, diệt khuẩn

Không chỉ riêng người Việt Nam, người dân Trung Quốc và Ấn độ thường sử dụng diệp hạ châu với mục địch điều trị chứng mụn nhọt, rắn cắn, giun.

Vào năm 1987 – 2000, công trình nghiên cứu tại Viện Dược liệu ở Việt Nam đã cho thấy, cây diệp hạ châu có tác dụng chống viêm cấp trên chuột thí nghiệm khi dùng liều 10 – 50 g/kg.

Cải thiện hệ thống miễn dịch

Vào năm 1992, các nhà khoa học Nhật Bản đã nghiên cứu và phát hiện hoạt chất Phyllanthus niruri có trong diệp hạ châu có tác dụng kìm hãm sự phát triển của vi rút gây HIV. Vào năm 1996, Viện nghiên cứu Dược học Bristol Myezs Squibb cũng đã nghiên cứu và cho kết quả tương tự. <xem thêm>

Điều trị đường tiêu hóa, kích thích ăn ngon miệng

Diệp hạ châu có tác dụng giúp ăn ngon và kích thích trung tiện. Người dân Ấn Độ thường sử dụng chúng để điều trị bệnh táo bón, thương hàn, kiết lỵ. Ngoài ra, nhân dân Java cũng dùng để cải thiện chứng rối loạn tiêu hóa và đau dạ dày. <xem thêm>

Tiềm năng thị trường, tình hình sản xuất và tiêu thụ

Tiềm năng thị trường

Theo Hội Nông dân phường Phú Thạnh, cây diệp hạ châu được trồng ở địa phương từ năm 2004. Nhờ trồng cây này mà nhiều gia đình đã thoát nghèo, có cuộc sống khá giả.

Theo các hộ dân, so với các loại khác, cây diệp hạ châu dễ trồng, dễ sống, ít sâu bệnh và lớn rất nhanh, chi phí lại thấp. Bình quân trồng 1 sào (500m²⁾diệp hạ châu chỉ tốn khoảng 1kg hạt giống. Thời gian sinh trưởng ngắn, từ khi xuống giống đến khi thu hoạch khoảng 35-45 ngày; vì vậy, mỗi năm có thể sản xuất được khoảng 7-9 vụ. Ông Võ Ngọc Tâm, chia sẻ: “Để cây phát triển tốt, cho năng suất cao, sau khi thu hoạch xong phải cày đất lên rồi tiếp tục làm luống, vừa tạo độ xốp cho đất, vừa dễ chăm sóc, nhổ cỏ, bón phân, tưới nước… Thực hiện tốt các công đoạn trên, mỗi sào sẽ thu được 1 tấn/vụ, còn trồng đất cũ gieo hạt thì sản lượng luôn thấp hơn, khoảng 700-800 kg/sào. Nếu tính giá thị trường hiện nay 4.000 đồng/kg thì mỗi sào được 4 triệu đồng/vụ”.<xem theem>

Một vùng rộng lớn đất rau màu phường Phú Thạnh (TP Tuy Hòa, Phú Yên) nằm ven hạ lưu sông Ba, chỉ trong vài năm nay đã trở thành một vùng chuyên canh diệp hạ châu trù phú. Ông Châu Văn Đồng (ở khu phố 3, phường Phú Thạnh) kể: gia đình ông chuyển 6 sào (500m2/sào) đất trồng rau màu sang thâm canh diệp hạ châu từ 2 năm nay; quy trình kỹ thuật, giống và một số loại phân bón vi sinh đều được TTDLMT hỗ trợ, lãi ròng luôn xấp xỉ 60 triệu đồng/năm, gấp 2 lần trồng rau màu và gấp 10 lần trồng lúa trên cùng diện tích. Một ưu điểm nữa, theo ông Đồng, là chỉ cần làm đúng quy trình làm đất kỹ, tưới nước nhẹ mỗi ngày hai bận, bón phân vi sinh đúng liều… thì chẳng phải lo sâu bệnh hay cây kém phát triển. <xem thêm>

Tình hình sản xuất và tiêu thụ diệp hạ châu tại Việt Nam

Kỹ sư Lê Thị Tuyết Anh, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và sản xuất dược liệu miền Trung (TTDLMT) đóng tại thôn Đa Ngư, xã Hòa Hiệp Nam, huyện Đông Hòa, Phú Yên cho biết: hiện đã triển khai trên 20 ha cho 100 hộ nông dân tại Phú Yên trồng diệp hạ châu. Kết quả khảo nghiệm nhiều năm qua của TTDLMT cho thấy điều kiện sinh thái vùng ven sông, đất cát tại các huyện Phú Hòa, Tây Hòa, Đông Hòa… rất thích hợp trồng cây diệp hạ châu chất lượng cao để chế biến thuốc và xuất khẩu.<xem thêm>

Sau thử nghiệm thành công cây diệp hạ châu (cây chó đẻ) trên đồng đất Cát Tiên vào năm 2010, đầu tháng 7 vừa qua, UBND tỉnh Lâm Đồng đã thống nhất với đề xuất của cơ quan chức năng là sẽ phát triển diện tích loại cây trồng này lên 20ha vào năm 2012 và đạt 200ha vào năm 2015 (chủ yếu trồng ở Cát Tiên).

Theo UBND huyện Cát Tiên, với giá dao động từ 45.000 – 50.000 đồng/kg thì mỗi năm nông dân có thể thu lợi khoảng 15 triệu đồng/sào diệp hạ châu. Theo các tài liệu y học, diệp hạ châu là một loại dược liệu rất có lợi cho sức khỏe.<xem thêm>

Đặc điểm sinh học và kỹ thuật trồng diệp hạ châu

Đặc điểm sinh trưởng và phát triển chung

Đặc điểm thực vật học

Cây thân thảo, sống hàng năm hay sống dai, cao 30-60 cm, có thể cao tới 80cm. Thân nhẵn, cứng, tạo nhiều nhánh ở gần gốc, các nhánh nằm sõng soài hay thẳng, có cánh, có lông cứng dọc theo một bên.

Lá mọc so le, hình bầu dục, xếp xít nhau thành hai dãy như một lá kép hình lông chim, mặt trên xanh lục nhạt, mặt dưới mày xám nhạt, dài 1 – 1,5 cm, rộng 3 – 4 mm; cuống lá rất ngắn.

Hoa mọc ở kẽ lá, có cuống ngắn, đơn tính cùng gốc; hoa đực ở đầu cành có 6 lá dài, 3 nhị, chỉ nhị ngắn; hoa cái ở cuối cành, 6 lá dài, bầu hình trứng. Ra hoa trong khoảng tháng 4-6, kết quả tháng 7-11.

Quả nang, hình cầu, hơi dẹt, đường kính 2-2,5 mm, mọc rủ xuống ở dưới lá, có khía mờ và có gai.

Hạt hình 3 mặt, kích thước 1-1,2 x 0,9–1 mm, màu nâu đỏ hơi xám nhạt, với 12-15 lằn gợn ngang rõ nét ở lưng và các mặt, thường với 1-3 vết lõm sâu hình tròn trên mặt.

Đặt điểm sinh thái

Diệp hạ châu là cây ưa sáng, ưa ẩm nhưng không chịu được ngập úng;

Cây diệp hạ châu thích hợp với nhiều loại đất. Đất trồng tốt nhất là đất tơi xốp, nhiều mùn và giàu dinh dưỡng, đủ ẩm và thoát nước tốt;

Độ pH thích hợp là từ 5-6,5, cây diệp hạ châu không ưa đất quá chua hoặc quá kiềm;

Nhiệt độ thích hợp cho cây sinh trưởng là 25-30^οC.<xem thêm>

Các giống diệp hạ châu hiện nay

Diệp hạ châu đắng tên khoa học là Phyllanthus niruri: thân cây có màu xanh tươi, cành ngắn, rất ít phân nhánh, phiến lá có màu xanh nhạt, ngắn và mỏng hơn cây chó đẻ thân đỏ. Khi nhai có vị đắng nên trong đông y được gọi là cây diệp hạ châu đắng. Đây là loài có dược tính mạnh nhất, khi nói về cây chó đẻ hay diệp hạ châu thì mọi người hầu như muốn nhắc đến loài này.

Cây chó đẻ thân đỏ (diệp hạ châu ngọt) tên khoa học là Phyllanthus urinaria: Thân cây có màu hanh đỏ và màu thường đậm nơi gốc cành, phân nhánh rất nhiều, phiến lá có màu xanh hơi đậm, dài và dày hơn cây chó đẻ thân xanh. Khi nhai có vị ngọt nên trong đông y được gọi là cây diệp hạ châu ngọt. Loài cây này được khai thác trong tự nhiên để làm thuốc nhưng dược tính không mạnh bằng cây chó đẻ thân xanh nên không được trồng đại trà.

Diệp hạ châu Phyllanthus sp. có màu xanh đậm, lá rời rạc, phiến lá hẹp và chóp nhọn hơn so với hai loài trên. Loài này không được dùng làm thuốc.<xem thêm>

Kỹ thuật trồng và chăm sóc

Cách làm đất trồng cây:

Cây có thể phát triển trên mọi loại đất, trừ đất trũng, nơi úng ngập. Tốt nhất là đất pha cát và đặc biệt đất phải đủ ẩm. Có thể trồng riêng rẽ hoặc xen canh trong vườn cây ăn quả chưa khép tán.

Diệp hạ châu trồng trên đất pha cát hay đất cát pha và đất bạc màu vùng ven biển,được cày bừa kỹ, trừ hết cỏ dại. Lượng phân chuồng, phân vi sinh bón lót tương tự như ở vườn ươm.

Nếu đất có pH dưới 5, cần bón lót tới 1 tấn vôi bột/ha. Để thuận lợi cho việc chăm sóc, đất trồng diệp hạ châu cần lên luống rộng 1-1,5 m, cao 20-25 cm và rãnh rộng 30cm.

Cách chọn hạt giống:

Đảm bảo việc chọn lựa hạt giống chất lượng. Bạn nên tìm mua hạt giống tại những nơi uy tín. Việc lựa chọn hạt giống rất quan trọng vì nó sẽ giúp cây phát triển tốt, chọn giống tốt, thuần chủng thì dược liệu sẽ có năng suất và hiệu quả chữa bệnh cao.

Cách gieo hạt:

Đất vườn ươm được cày bừa kỹ, vơ hết cỏ, bón lót phân quy ra 1 ha: phân chuồng 30 tấn, phân vi sinh 10 tấn; vôi bột 500kg. Đất vườn ươm lên luống rộng 1 m, cao 20-25 cm. Lượng hạt giống gieo trong vườn ươm 3g/m2 đất (Nếu gieo thẳng vào luống thì lượng hạt giống là 1g hạt giống/10m2 đất).

Trước khi gieo cần xử lý bằng Atonik với tỷ lệ 1 gói Atonik 10g pha với 40 lít nước cho 8 kg hạt giống. Hạt ngâm trong dung dịch này 4 giờ, sau vớt ra để ráo nước, trộn với cát ẩm ủ 3-4 ngày cho đến khi thấy nứt nanh thì đem gieo. Tỷ lệ cây mọc của hạt giống Diệp Hạ Châu đạt 80-95%.

Đề phòng kiến ăn hạt, sau khi gieo cần phun thuốc basudin (theo liều lượng được nhà sản xuất ghi trên bao bì).

Gieo vãi đều trên mặt luống, xoa nhẹ mặt luống cho lấp hạt, dùng rơm rạ che phủ rồi tưới nước cho ướt rơm rạ để giữ ẩm cho đất. Sau 10 ngày có thể bỏ vật che phủ.

Hạt diệp hạ châu sẽ mọc sau 5-7 ngày. Khi câu con có 3-4 lá thật cần tỉa bỏ những cây yếu, chỉ để lại mật độ 2×2 cm / cây. Quá trình chăm sóc cây con ở vườn ươm đơn giản, luôn tưới nước cho đất ẩm, sau 20-25 ngày nhổ đi trồng. Lúc này cây giống cao 10–15cm, thân mập, có bộ rễ phát triển thì chúng ta tiến hành đánh cây đi trồng ra hốc.

Chăm sóc cây trồng:

Để thuận lợi cho việc chăm sóc, đất trồng diệp hạ châu cần lên luống rộng 1-1,5 m, cao 20-25 cm và rãnh rộng 30cm.

Khi cây cao 10-15cm thì chúng ta có thể tiến hành trồng ra hốc. Với khoảng cách cây cách cây 20×20cm.

Cây trồng xong, tưới nước ngay, sau 3 ngày dùng dung dịch Atonik 0,1% (1 gói 10 g pha với 10 lít nước) phun vào luống cho cây mau bén rễ, sau 7 ngày xới đất phá váng lần 1, sau 10 ngày phun dung dịch Atonik lần 2, cây trồng cần làm cỏ và xới đất 1 lần nữa trước khi tán lá giao nhau.

Lưu ý: do trồng vào mùa khô nên thường xuyên phải tưới nước. Thời gian tưới nước tốt nhất là lúc chiều tối hoặc trước 9h sáng.

Thu hoạch:

Thu hoạch quả:

Chọn cành có nhiều quả già

Diệp hạ châu- cây chó đẻ thu hoạch lứa đầu tiên khi 3/4 số cây có hoa quả.

Thu hoạch cây:

Cắt cây, chừa khoảng 20cm gốc (để các cành ngủ mau tái sinh).

Cách bảo quản:

Phơi khô: Khi phơi phải trải mỏng, dưới lót tấm vải nhựa để tránh rơi mất hạt, sau 3 ngày phơi nắng trực tiếp hoặc hong gió, quả già sẽ tách vỏ hết. Để kiểm tra độ khô thì ta tiến hành bẻ thân, thấy cây khô giòn là được.

Thu lấy hạt và cành lá rụng để bảo quản. Hạt để làm giống (thu lấy hạt, loại bỏ tạp chất, phơi lại 1-2 nắng cho khô), lá và cành khô làm thuốc.

Để hạt khô trong chai, lọ sạch khô kín. Cành và lá diệp hạ châu- cây chó đẻ sau khi thu hạt cho vào túi khô, sạch kín và đây là dược liệu chính phẩm.

Tình hình sâu bệnh hại trên cây diệp hạ châu

Sâu hại

Sâu xám, sâu hại lá (sâu đo, sâu róm):

Đặc điểm gây hại: Cắn đứt ngang thân cây khi cây trên 15-20 ngày tuổi, nhưng không đáng kể, có thể bắt bằng tay để loại bỏ;

Biện pháp phòng trừ: Thực hiện theo nguyên tắc quản lý dịch hại tổng hợp IPM và hướng dẫn sử dụng thuốc BVTV

Nếu mật độ sâu ít, có thể bắt sâu bằng tay;

Mật độ sâu cao có thể sử dụng các loại thuốc trừ sâu sinh học, chế phẩm BT hoặc thuốc trừ sâu hóa học có trong danh mục được phép sử dụng,

Sâu xanh:

Đặc điểm gây hại: Ăn lá, thường xuất hiện giai đoạn cây trồng 55-60 ngày tuổi; Biện pháp phòng trừ: Tiến hành thu hoạch sớm khi bị sâu phá hoại.

Bệnh hại

Bệnh chết rạp cây con do nấm pseudomonas sp.

Đặc điểm gây hại: chết rạp cây con;

Biện pháp phòng trừ: Thực hiện theo nguyên tắc quản lý dịch hại tổng hợp IPM và hướng dẫn sử dụng thuốc BVTV

Không gieo hạt giống quá dày, bón phân cân đối (không bón thừa đạm);

Thường xuyên kiểm tra phát hiện bệnh sớm khi mới xuất hiện, tiến hành thu gom những cây bị bệnh đem tiêu hủy tránh lây lan sang những cây khác;

Khi cây trồng bị mật độ cao dùng các chế phẩm trừ nấm như chế phẩm Trichoderma – và các loại thuốc trị nấm hoạt chất gốc đồng có trong danh mục thuốc được phép sử dụng như: Copper 58, Bayleton 250EC, Sameton 25WP, Score 250EC, Javimin 20SC, Metnanbut 72WP.

Bệnh do nấm phythopthora sp.,

Đặc điểm gây hại: Gây mốc trắng trên cây;

Biện pháp phòng trừ: Tốt nhất là gieo trồng đúng thời vụ và nên sử dụng chế phẩm Trichoderma ủ với phân chuồng, bón lót tạo độ mùn cao và khống chế được mầm bệnh.<xem thêm>

Tài liệu tham khảo

Báo Phú Yên (2013), Trồng cây diệp hạ châu, thu nhập cao. Truy cập ngày 09/07/2025, từ

https://baophuyen.vn/82/93211/trong-cay-diep-ha-chau-thu-nhap-cao.html

Báo Dân Việt (2012), Lâm Đồng: Tăng diện tích cây diệp hạ châu. Truy cập ngày 09/07/2025, từ https://danviet.vn/lam-dong-tang-dien-tich-cay-diep-ha-chau-7777143272-print277491.html