Giới thiệu về cây dổi

Giới thiệu về cây dổi

Dổi thuộc loại cây thân gỗ lớn cây trong rừng. Cây trưởng thành có thể cao hơn 30m, đường kính thân cây tới hơn 1m. Thân cây thẳng tăm tắp, tròn đều, phân cành cao. Gỗ dổi có mùi thơm đặc biệt, thớ gỗ mịn, vàng, vân gỗ đẹp, sắc nét, gỗ nhẹ và bền, không bị mối mọt, không bị cong vênh nên có giá trị kinh tế cao. Người dân thường tìm gỗ dổi để làm nhà (nhà gỗ), làm sàn gỗ, đóng đồ nội thất hay làm những sản phẩm mỹ nghệ… Bên cạnh lấy gỗ, đồng bào dân tộc Mường ở đây sử dụng hạt dổi như một loại gia vị và loại thuốc chữa bệnh.<xem them>

Nguồn gốc xuất xứ và phân bố

Cây dổi, hay còn gọi là cây giổi, là một loại cây thân gỗ quý hiếm, có nguồn gốc từ vùng khí hậu nhiệt đới ẩm ở Đông Nam Á, đặc biệt là Việt Nam. Bà con thường thấy cây dổi mọc tự nhiên trong các khu rừng già ở vùng núi phía Bắc và Tây Nguyên.

Phân bố:

Ở Việt Nam, cây dổi phân bố rộng rãi ở các tỉnh như: Lào Cai, Yên Bái, Sơn La, Điện Biên, Hòa Bình, Thanh Hóa, Nghệ An, Kon Tum, Gia Lai, Đắk Lắk.

Ngoài ra, cây dổi còn có mặt ở một số nước lân cận như: Lào, Campuchia, Myanmar. <xem thêm>

Giá trị dinh dưỡng và công dụng

1. Giá trị dinh dưỡng

Hạt dổi Tây Bắc chứ nhiều thành phần hoá học quý giá. Thịt quả và hạt của cây dổi chứa các chất gồm safrol và metyl eugenol. Tinh dầu từ thân cây chứa Camphor, vỏ thân chứa Camphor, safrol, Beta-caryophyllen và elemicin. Beta-caryophyllen và elemicin là thành phần hoá học được chiết xuất từ lá cây dổi. 

2. Công dụng

Hạt dổi ngoài được sử dụng để làm gia vị còn được sử dụng như một phương thức chữa bệnh. Dưới đây là một số tác dụng chữa bệnh của hạt dổi. 

Chữa bệnh tiêu hóa

Hạt dổi Tây Bắc đã được coi là một vị thuốc quý có tác dụng trong việc điều trị các bệnh liên quan đến tiêu hoá, rối loạn đường ruột và hạn chế tiêu chảy. Hạt dổi có thể được dùng nấu chín với thức ăn hay làm nước chấm ăn kèm với các món chính.  

Hạt dổi chữa bệnh xương khớp

Tinh dầu trong hạt dổi có chứa nhiều thành phần hoá học quý có chức năng hỗ trợ các bệnh như thoái hóa xương khớp, viêm khớp, thoái vị đĩa đệm, gai cột sống,… Người dân thường ngâm hạt dổi với rượu để chữa trị các bệnh liên quan đến xương khớp. <xem thêm>

Tiềm năng thị trường, tình hình sản xuất và tiêu thụ

Tiềm năng thị trường

            Dổi là cây có giá trị cao về kinh tế, các sản phẩm từ cây Dổi được người tiêu dùng ưa chuộng, nhu cầu ngày càng lớn. Quả Dổi hạt có mùi thơm dùng làm gia vị thức ăn và có tác dụng kích thích tiêu hóa, trị đau bụng, ăn khó tiêu. Vỏ cây còn có tác dụng chữa sốt. Gỗ Dổi có mùi thơm đặc trưng, thớ gỗ vàng, mịn, bền, đẹp không bị mối mọt, không cong vênh, dùng để đóng đồ dùng gia đình, mỹ nghệ… Giá hạt dổi loại tươi từ 700.000^đ đến 1000.000^đ/ 1kg, loại khô 1.500.000 đến 3.000.000 vnđ/ 1kg. Sản phẩm gỗ từ 25 triệu- 35 triệu/m³ gỗ tròn… <xem thêm>

         Anh Bùi Văn Lanh, xóm Be Trên, xã Chí Đạo cho biết, vụ dổi năm nay gia đình thu trên 2 tạ hạt đỏ và ươm gần 4 vạn cây dổi giống. Thu nhập của gia đình đạt khoảng trên trên 300 triệu đồng/năm. Nhờ cây dổi, cuộc sống của gia đình đã thay đổi nhiều. Mọi vật dụng cơ bản trong gia đình được mua sắm và có điều kiện hơn để chăm lo cho con cái học hành.

            Chia sẻ tiềm năng kinh tế cây dổi đem lại, Trưởng xóm Be, xã Chí Đạo, ông Bùi Văn Bun vui mừng phấn khởi, năm nay dổi được mùa, có những cây dổi cho thu 2 tạ hạt tươi, giá bán hiện tại là 500.000 đồng/kg, hạt dổi thành phẩm phơi khô trên 1.500.000 đồng/kg. Bà con thu hoạch xong đã có thương lái thu mua tại vườn. Là một trong những người phát triển ươm, ghép giống dổi đầu tiên của xã nên khách hàng tin tưởng lựa chọn cây giống của gia đình ông và đặt hàng. <xem thêm>

            Bà Hoàng Thị Hà (thôn Cao Thắng, xã Ea Kao) cho biết, gia đình bà có 100 cây dổi 4 năm tuổi, trồng xen trong 6 sào cà phê. Vụ mùa năm ngoái, gia đình bà thu được gần 1 tấn dổi, trừ hết chi phí, thu về hơn 800 triệu đồng. Mùa vụ năm nay, bà Hà ước tính thu được khoảng hơn 1,2 tấn dổi khô. Với mức giá dổi được thu mua dao động 600.000 – 800.000 đồng/kg thì trừ hết chi phí, gia đình lãi khoảng gần 1 tỷ đồng. <xem thêm>

Tình hình sản xuất và tiêu thụ dổi ở Việt Nam

         Xã Chí Đạo hiện có hơn 300 hộ dân trồng khoảng hơn 42 ha cây dổi (hơn 20.000 cây) ở các độ tuổi; trong đó, gần 4.000 cây đã cho thu hoạch quả. Cây dổi trồng 8 năm thì ra hoa, bói hạt, nếu trồng cây cấy ghép thì thời gian sẽ được rút ngắn được một nửa. Cây càng lâu năm, giá trị gỗ, hạt càng cao.<xem thêm>

         Đại diện Phòng NN-PTNT huyện Kbang cho biết, trên địa bàn, người dân trồng dổi được 5 năm nay, chủ yếu là trồng xen, với diện tích khoảng 50ha, nằm ở các xã Sơ Pai, Sơn Lang, Krong. Chất lượng quả dổi rất tốt, thu mua cũng thuận lợi.<xem thêm>

Đặc điểm sinh học và kỹ thuật trồng cây dổi

Đặc điểm sinh trưởng và phát triển chung

1. Đặt điểm thực vật học

Thân cây: Là giống cây thân gỗ, có kích thước lớn, đối với một gốc trưởng thành, chiều cao có thể lên tới hơn 35m. Cây mọc thẳng, tròn với đường kính thân khoảng 40 – 50cm, tối đa có thể đạt hơn 100cm. Phân chia thành nhiều cành, nhánh con, phần cành không có lông nhưng có sẹo vòng, vỏ cây xám, nhẵn, có mùi thơm nhẹ.

Lá cây: Lá dổi mọc đơn lẻ, hình dạng bầu dục hơi thuôn dài và nhọn về phía đầu, mặt trên của lá có lông và phần cuống khá ngắn. Kích thước trung bình của lá dao động khoảng 7 – 15cm, gân lá dạng xương cá và có màu xanh nhạt khi còn non, khi trưởng thành chuyển dần sang xanh đậm, viền lá không răng cưa.

Phần hoa: Hoa dổi mọc ra từ đầu cành, mỗi cánh hoa đều khá nhỏ và mỏng, màu trắng trong. Mùi hương nhẹ nhàng, mọc theo chùm vào khoảng mùa hè các tháng 4 đến tháng 5, sau đó khi tàn sẽ tạo thành trái dổi.

Quả dổi: Là dạng quả kép với kích thước không quá lớn, trung bình chỉ dao động từ 6-12cm. Quả dổi có đặc điểm tương đối độc đáo với hình dáng thuôn dài giống quả trứng, phần ngoài có các đốm trắng nhỏ. Khi chín quả có màu đen tương đối nổi bật, người ta sẽ bóc lớp vỏ ngoài và chỉ lấy phần hạt bên trong. <xem thêm>

2. Đặt điểm sinh thái

Dổi được trồng ở những nơi có nhiệt độ không khí trung bình năm từ 20 đến 25oC.

Lượng mưa trung bình năm 1500-2500 mm, độ cao so với mặt biển không quá 700m.

Dổi thích hợp với tầng  đất dầy trên 40cm,  đất còn tính chất đất rừng, ẩm, thoát nước.

Tùy vào diện tích và mục đích sử dụng chúng ta quy hoạch trồng cho hợp lý, hạn chế trồng thuần loài mà trồng xen canh các loại cây khác, vì rất rễ sẩy ra sâu bệnh sau nay: Mật độ 250 – 500cây/ha: Cây cách cây 4m, hàng cách hàng 5m. Hay cây cách cây 5m hang cách hàng 8m.. <xem thêm>

Các giống cây dổi hiện nay

Cây dổi xanh

Cây dổi xanh là giống phổ biến và nổi tiếng nhất chúng còn được gọi là cây dổi nếp hay dổi lấy gỗ. Với chiều dài lớn, kích thước to lớn, giống cây này có thể sử dụng vào nhiều mục đích khác nhau, nhất là sử dụng để lấy gỗ và sử dụng làm nguyên lấy chế tác đồ nội thất. Bên cạnh đó cũng mang tới giá trị kinh tế lớn cho người trồng.

Cây dổi lấy hạt

Cây dổi lấy hạt là giống cây sử dụng phần hạt bên trong làm gia vị, chúng có vị hơi cay cay giống hạt tiêu. Khác với cây Dổi lấy gỗ, loại cây này phần lá không có sẹo, thường có ít lá và quả có hình trứng ngược. Đồng thời kích thước thân cây cũng không quá to lớn, do đó bạn hoàn toàn có thể dễ dàng phân biệt.<xem thêm>

 Kỹ thuật trồng và chăm sóc

1. Làm đất, cuốc hố:

Xử lý thực bì: Nơi địa hình có độ dốc dưới 20^o phát toàn diện hoặc phát theo băng. Nơi có độ dốc trên 20^o phát thực bì theo đường đồng mức.

Cuốc hố: Kích thước 40 x 40 x 40cm, lớp đất mặt để riêng, lớp đất dưới để riêng sau đó trộn với phân chuông hoai  + 0,2kg phân NPK(5:10:3)  với lớp đất mặt cho xuống hố trước rồi lấp đất mặt cho xuống hố sau. Chuẩn bị hố trước khi trồng cây từ 15 – 20 ngày.

2. 2. Tiêu chuẩn cây con:

Tuổi cây con ở trong vườn ươm từ  8 tháng tuổi trở lên. Cây có chiều cao 40 cm trở lên, đường kính cổ rễ từ 0,4 – 0,6cm. Cây có hình dáng đẹp, xanh tươi, không bị cụt ngọn, không sâu bệnh. Cây giống đem trồng phải có nguồn gốc xuất xứ rõ ràng.

Cây đem trồng tuổi từ 8 đến 10 tháng; cây cao 30 – 40 cm, đường kính cổ rễ 0,4 – 0,6 cm, cây khoẻ, không cụt ngọn và không sâu bệnh. Cây giống lấy từ các vườn ươm giống, có lý lịch rõ ràng, được cấp giấy phép của cơ quan Nhà nước quản lý. Trước khi xuất vườn cây phải đảo bầu, bỏ mái che hoàn toàn trước 1-2 tháng khi xuất vườn để trồng.

Lưu ý: Nên trồng cây dổi ghép, sau 3-4 năm cho thu hoạch, còn trồng cây con ươm từ hạt phải 7-8 năm mới cho thu hoạch<xem thêm>

3. 3. Phân bón:

Phân hữu cơ + NPK bón từ 150-200g/cây/năm (bón trong 3 năm sau khi trồng)

4. 4. Trồng cây:

Trồng vào thời điểm thời tiết dâm mát, thường xuyên có mưa, đất ẩm để cây nhanh bén rễ. Xé bỏ vỏ bầu và không làm vỡ bầu trước khi trồng. Moi đất, đặt cây ngay thẳng giữa hố, mặt trên bầu ngang với mặt đất, lấp đất đầy mặt hố, ấn chặt đất xung quanh bầu, vun lớp đất mặt xung quanh cao hơn cổ rễ 3-5cm.

Sau khi trồng 1 tháng, kiểm tra vươn trồng để trồng dặm các cây chết để đảm bảo mật trồng.

5. 5. Chăm sóc:

Tùy từng điều kiện đất, thực bì, thời tiết mà bố trí số lần chăm sóc trong năm cho phù hợp. Mỗi năm chăm sóc 2 – 3 lần, phát bỏ cây cỏ, dây leo bụi rậm xâm lấn, xới xáo đất xung quanh hố có đường kính 0,8 – 1m  kết hợp bón 0,2kg NPK + phân chuông hoai cho cây trồng. Thời gian chăm sóc vào các tháng 4, 7, 10. (Chú ý: Khi xới xáo đất xung quanh hố khi cây phát triển mạnh, tán cây vươn ra rộng ta nên vun xới kết hợp bón phân đến khu vực tán vươn ra đến đấy để cây hút được chất dinh dưỡng triệt để).

Khi cây chưa khép tán thì có thể trồng xen các loại cây ngắn ngày, nhất là cây họ đậu, kết hợp bón phân cho cây trồng, tạo điều kiện cho cây sinh trưởng phát triển tốt.

Rừng trồng được chăm sóc trong 5 năm liền:

Năm thứ nhất: Sau khi trồng 2-3 tháng phát quang thực bì, dây leo, cỏ dại xâm lấn cây mới trồng, làm cỏ xới đất xung quanh gốc cây rộng 1m.

Năm thứ hai: Chăm sóc 3 lần, lần 1vào đầu vụ xuân, phát dây leo bụi rậm xâm lấn cây trồng. Lần 2 vào đầu mùa mưa, vun xới quanh gốc trong phạm vi 1m, kết hợp bón phân NPK(5:10:3) lượng bón 200g/ cây. Lần 3, phát quang thực bì dây leo, cây bụi xâm lấn cây trồng vào cuối mùa mưa.

Năm thứ ba: Chăm sóc 2 lần, lần 1 vào đầu vụ xuân, phát quang thực bì, dây leo cây bụi xâm lấn cây trồng. Lần 2, phát thực bì, dây leo, xới vun gốc kết hợp bón phân NPK như năm thứ hai.

Sau khi trồng 2-3 năm khi thấy tán cây phù trợ ảnh hưởng đến sinh trưởng của cây Dổi cần phải điều chỉnh mật độ cây phù trợ.

Năm thứ tư và thứ năm, chăm sóc 1 lần/ năm. Nội dung chăm sóc gồm phát dây leo, bụi rậm, cây bụi, loại bỏ cây sâu bệnh, cây không mục đích có tán lớn ảnh hưởng đến cây trồng trong băng, rạch. <xem thêm>

6. 6. Thu hoạch, và bảo quản:

Cây dổi thu hái hạt dổi diễn ra từ tháng 8 – 10 và để có thể thu hái, khi màu sắc bên ngoài vỏ chuyển màu xanh sang màu nâu nhạt, hạt có màu đỏ, hạt cứng là thu hoạch vào thời điểm này là tôt nhất

Trước khi tiến hành thu hái, người dân phải quét dọn thực bì và trải bạt ni long, bạt… xung quanh gốc cây, sau đó thiết kế cây sào móc xuống hoặc trèo lên trên cây rồi lấy từng quả xuống, tuy nhiên với chiều cao thân 20m, là dạng thân thẳng việc thu hái cần phải có các vật dụng cần thiết như: Sào nứa để hái những quả nằm trên ngọn phía đầu cành, dây bảo hiểm đảm bảo an toàn cho người trèo và công cụ để trèo lên ngọn cây.

Sơ chế hạt dổi sau thu hoạch. Hạt dổi sau khi thu hái sẽ được gom lại, những tàn dư thực vật, lá cây, bụi có lẫn sẽ được loại bỏ. Sau đó, quả được phơi ngoài trời nắng hoặc phơi trong bóng râm khoảng 1 ngày để tạo điều kiện nứt vỏ. Khi quả nứt, sẽ dùng tay để tách hạt ra khỏi vỏ. Tùy theo mục đích sử dụng để làm gia vị hay làm giống sẽ có cách sơ chế khác nhau. Đối với hạt giống, chỉ nên phơi quả dổi trong bóng râm để tránh gây ảnh hưởng đến chất lượng hạt bên trong. Trước khi tiến hành sơ chế hạt, người dân thường kiểm tra chất lượng hạt bằng phương pháp ngâm qua nước, những hạt nổi lên trên mặt nước là hạt lép, chất lượng kém, hàm lượng tinh dầu thấp, cần phải loại bỏ và giữ lại những hạt chìm. Để làm gia vị, hạt dổi sẽ được đem phơi khô luôn còn nếu để làm giống cần phải tách vỏ để lấy hạt nhân bên trong.

Cách bảo quản hạt dổi. Tùy theo mục đích sử dụng mà người dân có cách bảo quản hạt khác nhau. Đối với những hạt để làm giống, hạt được trộn đều với cát, có độ ẩm từ 8 – 10%. Sau đó, nắm cát trong tay, khi bỏ ra cát không bị rơi với tỷ lệ 1 hạt/3 cát theo thể tích. Trên phủ một một lớp cát ẩm dày 3 – 5cm. Định kỳ 10 – 15 ngày đảo hạt một lần, kết hợp tưới nước bổ sung nhằm đảm bảo độ ẩm ban đầu. Thời gian bảo quản hạt không quá 3 tháng. Có thể bảo quản lạnh, hạt được gói kín trong các túi PE để ở nhiệt độ từ 5 – 15⁰C trong tủ lạnh với thời gian không quá 9 tháng. Đối với hạt dùng để làm gia vị thường bảo quản hạt bằng cách tận dụng hơi nóng từ bếp để hong khô hạt dổi hoặc phơi nhiều nắng rồi cho vào túi nilong buộc chặt hoặc lọ nhựa đậy kín nắp.

7. Tỉa thưa, nuôi dưỡng rừng

Cảy Dổi có giác lõi phân biệt. Lõi màu vàng, cứng, mịn, bền, nhẹ, tỷ trọng 0,58, dễ gia công, ít cong vênh, không bị mối mọt. Gỗ dùng đóng đồ mộc trong gia đình, đóng tàu thuyền, làm nhà.

Trong quá trình kinh doanh rừng Dổi tiến hành nuôi dưỡng rừng 2 lần vào các năm thứ 7-8 và các năm thứ 10-12.

Lần 1 vào năm thứ 7-8 khi cây Dổi trong băng hay rạch đã khép tán tiến hành loại bỏ cây sinh trưởng kém, cây cong queo, sâu bệnh,… phát luỗng dây leo, bụi rậm, chặt bỏ cây không có mục đích kinh tế trong băng chừa có tán chèn ép cây Dổi trong băng trồng, chú ý khi điều chỉnh  mật độ trong băng trồng không chặt 2 cây liền nhau.

Lần 2 tiếp tục phát luỗng dây leo, bụi rậm, điều chỉnh mật độ, mở tán cho cây Dổi sinh trưởng, phát triển. <xem thêm>

Tình hình sâu bệnh hại và biện pháp phòng trừ

Thường có 2 loại sâu hại: Sâu đục nõn và sâu ăn lá cả ở vườn ươm và ngoài rừng trồng.

Xén tóc: Ấu trùng xén tóc đục thân, xén tóc trưở thành gặm vỏ, làm gãy cành, giảm sinh trưởng và làm chết cây.

Sâu đục thân: Sâu non đục ngọn làm gãy ngọn, giảm sinh trưởng của cây.

Cách phòng trự hữu hiệu nhất là thường xuyên kiểm tra và bắt sâu vào buổi sáng. Ngoài ra còn có thể dùng hoá chất thông thường.

Phòng chống mối: (Dùng LORSBANE-50EC hoặc SUMICIĐINE-20EC) 4 lít thuốc pha tỷ lệ 70 lít nước-phun vào hố trước khi trồng 10 – 15 ngày.

Phòng chống dế: Dùng bả gồm 90% cám gạo rang + 10% phân ngựa, bò khô + 11/000 BAĐAN-95 sp, vê viên băng hạt đậu tương, rắc mỗi gốc 2 viên sau khi trồng

Tài liệu tham khảo

Báo Dân tộc và Phát triển (2022), Hướng dẫn quy trình kỹ thuật trồng cây dổi lấy hạt, lấy gỗ. Truy cập ngày 01/07/2025, từ https://baodantoc.vn/huong-dan-quy-trinh-ky-thuat-trong-cay-doi-lay-hat-lay-go-1651639066107.htm

Sở NN&PTNT Hà Giang – Trung tâm Khuyến nông Hà Giang (2024), Kỹ thuật trồng và chăm sóc cây dổi. Truy cập ngày 01/07/2025, từ https://khuyennong.hagiang.gov.vn/web/trang-chu/khoa-hoc-va-cong-nghe/ky-thuat-trong-va-cham-soc-cay-doi.html

Khu vườn xanh (2023), Cây Dổi: Đặc điểm, phân loại và kỹ thuật trồng chi tiết. Truy cập ngày 01/07/2025, từ https://khuvuonxanh.com/cay-doi/

Báo ảnh Dân tộc và Miền núi (2019), Mùa dổi bội thu đem lại giá trị kinh tế cho người dân vùng cao. Truy cập ngày 01/07/2025, từ https://dantocmiennui.baotintuc.vn/mua-doi-boi-thu-dem-lai-gia-tri-kinh-te-cho-nguoi-dan-vung-cao-post278511.html